«Беларускі тэатр неўзабаве цалкам закуюць у кайданкі». Гутарка з бабруйскім акторам Вадзімам Бабінічам

30

Вадзім Бабініч у бабруйскім, а калі афіцыйна – Магілёўскім абласным тэатры драмы і камедыі ім.В.Дуніна-Марцінкевіча, з 1991 года. Актор сыграў у дзясятках спектакляў, вядомы сваімі акрабатычнымі трукамі. Паралельна кіраваў трупай у Народным тэатры ў Палацы мастацтваў. Увосень 2020 году Бабініч заспяваў са сцэны гімн беларускіх пратэстаў «Муры». Пасля чаго на актора пачаўся ціск, і ў выніку ў 2022 годзе яго звольнілі і з Народнага тэатру, і з абласнога. Размаўляем са спадаром Вадзімам пра шлях да акторства, улюбёныя ролі, самы містычны спектакль на бабруйскай сцэне, пра тое, што змянілася ў тэатры ў 2020 годзе, і чаму ва ўмовах татальнай цэнзуры беларуская культура існаваць не зможа.

«Не на тым баку барыкадаў»

– Спадар Вадзім, сёлета з вамі не працягнулі кантракт. Ці патлумачылі вам прычыну, чаму тэатр развітваецца з дасведчаным і таленавітым акторам?

– Гэтая гісторыя пачалася яшчэ два гады таму – мяне ўжо тады хацелі звольніць. (Спадар Вадзім на самым пачатку інтэрв’ю перайшоў на беларускую мову – сказаў, што хоць пакуль з памылкамі, але апошнім часам стараецца ўсё часцей размаўляць па-беларуску – рэд.). Увосень 2020 году, калі ішоў канцэрт, прысвечаны Высоцкаму, я не стрымаўся і заспяваў «Муры» са сцэны. Атрымаў за гэта вымовы, мяне пазбавілі прэміі. Была размова з дырэктаркай. Яна прасіла мяне, каб я спыніўся, нічога не рабіў. Але ж я і так нічога не рабіў, нікога ні на што не падбіваў. Проста задаваў пытанні і глядзеў, як усе апускалі вочы. Размаўляць там не было з кім.

У 2020 годзе я адным з першых выйшаў з афіцыйнага прафсаюзу. Як мяне ні запужвалі, я не вярнуўся. За мной яшчэ людзі пайшлі, але яны потым спужаліся і забралі свае заявы.

Пасля выхаду з прафсаюзу не плацілі ні прэміі, ні кавідныя надбаўкі, калі хварэў, нічога. Але я ведаў, на што ішоў. І страта грошай не так мяне бянтэжыла, як пастаянныя пагрозы звальнення.

Потым мне спатрэбілася рабіць аперацыю па замене тазасцегнавога суставу, я 4 месяцы быў на бальнічным. Паралельна з працай у абласным тэатры я быў кіраўніком Народнага тэатру ў Палацы мастацтваў. І тут у студзені, калі я толькі выйшаў з бальнічнага, мяне выклікае новая дырэктарка Палацу мастацтваў і кажа: Вадзім Генадзевіч, шчырасць за шчырасць. Вас звальняюць з тэатру? Я кажу: не, не чуў такога. Яна: ну тады я вам паведамляю – вас звальняюць, пішыце заяву па ўласным жаданні. Я адмовіўся.

Дырэктарка патлумачыла, што прыйшоў загад звольніць мяне, бо я – «дэструктыўны чалавек», «замешаны» у нечым там, подпіс не там паставіў. Калі я папрасіў паказаць той подпіс, яна запыталася, за каго я галасаваў. Кажу – за Ціханоўскую. Дырэктарка – ну вось. Пытаюся – дык я ж вольны галасаваць, за каго хачу, хіба не? І нават калі я подпіс пакінуў за нейкага кандыдата, што ў гэтым кепскага, пытаюся. Хоць насамрэч я ні за каго не ставіў подпісы, але кажу – калі будзе толькі адзін кандыдат балатавацца, то выбары ж будуць несапраўднымі. Яна ўсё роўна – ёсць фотаздымкі, дзе вас заўважылі. Кажу – пакажыце. Так яна нічога і не паказала – ні подпісаў, ні фотаздымкаў. Я заяву не напісаў. Яшчэ тры дні прапрацаваў, і потым яна зноў падыходзіць – звальняйцеся.

Тут мяне таксама выклікае дырэктарка абласнога тэатру і кажа – вы ж ведаеце, за што вас звальняюць. Я кажу – здагадваюся, але хачу ад вас пачуць. Яна не стала нічога тлумачыць, толькі выказала шкадаванне, што я «не на тым баку барыкадаў» і сказала, што знойдзе прычыну мяне звольніць. Але прычыну яна не знайшла, толькі дачакалася сканчэння майго кантракту 13 сакавіка бягучага году і не працягнула яго.

«Бабруйскі тэатр ператвараецца ў офіс»

– А адкуль узнікла гэтае жаданне – заспяваць са сцэны «Муры»? Чаму вы гэта зрабілі, нават разумеючы рызыку?

– На той момант ішлі затрыманні, здарылася гісторыя з Раманам Бандарэнкам, я больш за месяц не мог спаць – так перажываў за ўсё, што адбывалася ў маёй краіне. Мне было незразумела – у іншых тэатрах людзі нешта робяць, падпісваюць петыцыі, выходзяць, дырэктараў звальняюць, артысты за іх гарой становяцца, а ў Бабруйску цішыня. Мы мусілі падтрымаць Магілёўскі, Гомельскі тэатры, але не зрабілі гэтага. Але існуе ж артыстычнае брацтва. Супрацоўнікі культуры, артысты павінны падтрымліваць адзін аднаго, а не жыць – кожны ў сваім двары. Мы робім адну справу, і сёння мы ў адной бядзе. Культура сёння – ахвяра, яе знішчаюць. І мы моўчкі гэта дазваляем. Гэта мяне больш за ўсё хвалявала. І я выйшаў і заспяваў.

– Якая была рэакцыя ў гледачоў?

– Адразу былі шакаваныя, спалоханыя. Два чалавекі выскачылі з залы з крыкамі «Мы не будзем гэта слухаць». Некалькі дзяўчат наперадзе паднялі пальцы са знакам «Перамога». Артысты адразу маўчалі, але пасля загаду аб маім пакаранні як з ланцугу сарваліся – пачалі мяне асуджаць, пра тэатральную этыку раптам узгадалі. Адзін толькі за мяне заступіўся.

– Чаму так? Куды знікла артыстычнае брацтва з Бабруйску?

– Ведаеце, які б рэжысёр не прыходзіў у наш тэатр, ён заўсёды казаў – гэта багна. Трупа добрая, артысты добрыя, але яны нічога не могуць, бо прадстаўленыя самі сабе, раз’яднаныя. Напрыклад, калі мы працавалі над спектаклем «Кропкі на часавай восі», за які потым атрымалі прэмію, рэжысёр па працы з артыстамі нам ставіў кожны жэст, кожны крок, кожную паўзу, нават кожны ўздых. Мы адчувалі сябе нібы першакурснікі ў тэатральным інстытуце.

– Чаму так атрымліваецца? Бо, як вы кажаце, самі ж рэжысёры адзначаюць, што акторы – добрыя, аднак пры гэтым даводзіцца ставіць кожны крок?

– Бо наш тэатр не патрэбны ні Бабруйску, ні Магілёву. Магілёўцы кажуць: бабруйскі тэатр – як горб – насіць цяжка і кінуць немагчыма. Здаецца, усё ідзе да таго, каб з бабруйскага тэатру зрабіць нейкае арэнднае прадпрыемства. Раней мы рыхтавалі па 5-6 спектакляў на год, а цяпер ніводнага вечаровага спектаклю на вялікую сцэну за гэты год не зрабілі. Тэатр аддаецца каму заўгодна, але не артыстам, якія там цяпер нібы лішнія людзі. Тэатру патрэбныя грошы, у выніку яго здаюць у арэнду пад нейкія канцэрты, мерапрыемствы, заводам, клубам, харэаграфічнай школе і т.п. Бабруйскі тэатр ператвараецца ў офіс.

«Кіраўніцтву патрэбныя канфармісты, згодныя з усім»

– Як адбіліся на тэатры падзеі 2020 году і ўсё, што адбываецца цягам апошніх двух гадоў?

– Пайшла цэнзура – гэта нельга казаць, тое нельга. Напрыклад, спектакль «Самазабойцы». Там напрыканцы гучыць фраза: «У адным ён толькі меў рацыю – так жыць нельга». Яе прыбралі, маўляў, тут палітыку прыш’юць. Але гэтая фраза падкрэслівае чырвоную лінію ўсяго спектаклю.

Хоць, нельга сказаць, што цэнзура з’явілася цяпер – яе проста больш стала. А так, яшчэ на пачатку 2000-х гадоў мы рыхтавалі спектакль «Прынц Мамабук» па Дудараву, ставіў рэжысёр Сяргей Палешчанкаў. Ужо былі гатовыя дэкарацыі, мы выходзілі на генеральныя «прагоны». Але раптам зверху прыйшоў загад зняць спектакль.  У Менску гэты ж спектакль ставіў Валер Мазынскі – яму потым прыйшлося з’ехаць з Беларусі.

Так і кіраўніцтва бабруйскага тэатру сёння спакойна развітваецца з добрымі акторамі, рэжысёрамі, бо яму патрэбныя толькі канфармісты, згодныя з усім.

– Ці закранулі ўсе гэтыя сумныя тэндэнцыі таксама і Народны тэатр, які вы ўзначальвалі?

– У Народным тэатры заўсёды было больш свабоды, бо там не было заказной працы. Я навучаў людзей акторскаму майстэрству. Там я зрабіў фестывальны спектакль «Борка» па матывах аднайменнай аповесці Аляксандра Гуціна. У ім па сюжэце ўкраінка ўцякла пасля Другой сусветнай вайны ў Беларусь, бо яна была жонкай паліцая і сутыкнулася з хваляй нянавісці. У Беларусі яна сустрэлася з уцякачкай-габрэйкай, пасялілася ў ейным доме. За гэты спектакль я атрымаў прэмію за лепшую рэжысуру. Мая жонка там грала галоўную ролю. За тым, што сёння адбываецца ў тэатры, я асабліва не сачу. Яго цяпер узначальвае маладая дырэктарка, якая дапамагла мне сысці.

– Ці можа тэатр быць якасным ва ўмовах цэнзуры, калі яму спрабуюць закрыць рот?

– Тэатр – гэта рупар. Ён абавязаны рэагаваць на падзеі ў грамадстве, і адлюстроўваць іх. Тэатр не можа быць недзе ў баку. Ён першым павінен у поўны голас казаць. Узгадайце класікаў – таго ж Шэкспіра, Мальера. Яны пісалі нібыта лёгкую форму ў вершах, але адлюстроўвалі і высмейвалі тое, што адбывалася на той момант. Сапраўдная культура не можа маўчаць.

Улюбёная роля – Карлсан

– Спадар Вадзім, а калі вы прыйшлі ў бабруйскі тэатр?

– У 1991 годзе. Да гэтага я працаваў электрыкам на «Белэлектрамантажы». Потым сышоў у армію, а пасля арміі пайшоў на «Белшыну». Хадзіў на заняткі ў Народны тэатр, тады ім кіравала Ларыса Бархатава. Там мяне заўважыў галоўны рэжысёр абласнога тэатру Георгій Несцер і запрасіў дзеля трукаў, якія я рабіў у паветры. У выніку я граў ролю Бабы Ягі.

Я тады год прапрацаваў, потым сышоў, у мяне ўзніклі праблемы са здароўем. Пазней працаваў у розных месцах – вартаўніком, кветкі прадаваў на рынку, потым прыйшоў у Народны тэатр мастаком-пастаноўшчыкам. А потым у 1994 годзе Людміла Падбярозкіна паклікала мяне ў тэатр Дуніна-Марцінкевіча.

Адукацыі акторскай у мяне няма, вучыўся на курсах. Напэўна, акторства – гэта маё пакліканне. Хоць у дзяцінстве я лічыў працу артыста абразай, казаў, што акторы – дармаеды, якія сядзяць на шыі ў грамадства, нічога не вырабляюць, але грошы атрымліваюць. А ў выніку сам стаў акторам.

– Якія вашыя самыя ўлюбёныя ролі?

– Роля Карлсана. Яна мне вельмі цяжка давалася. За адзін спектакль я губляў 2 кілаграмы вагі. Бо там скачкі, танцы, трукі на гімнастычных кольцах, без страхоўкі. І я за ўсе спектаклі так і не зразумеў, хто такі Карлсан. Хоць артыст павінен зразумець філасофію свайго персанажу, але я не здолеў. А калі не разумееш свайго персанажа, то працуеш тэхнічна. Гэтае разуменне ўвогуле ў кожным спектаклі прыходзіць у розны час. Бывае, што з першай прачыткі п’есы адчуваеш – гэта маё, часам – толькі перад выпускам спектаклю, ці ўжо калі граеш другі-трэці раз. Гэта вельмі важна – зразумець свайго персанажа, бо тады ўключаецца сэрца і герой пачынае жыць.

– Бывае так, што ролі не адпускаюць?

– Калі так здараецца, трэба ісці да псіхіятра. У нас быў спектакль «Сэканд-хэнд». Я граў персанажа Блінпапрыколу. Гэта былы новы рускі, які загінуў у аварыі. Спектакль пра тое, што адбываецца з чалавекам на тым свеце пасля смерці. Там ты жывеш як раней, у цябе ёсць усё, што было ў жыцці. Але ты маеш права вярнуцца назад і стаць кім захочаш. Дзеля гэтага ты прыходзіш у краму «сэканд-хэнд» і там прадавец з завязанымі вачыма прадае табе любую вопратку – добрага, злога чалавека, багатага, беднага. Рэчы кладуцца на вагі. На другую чашу ты мусіш пакласці грошы, якія маеш – і калі яны пераважаць, ты бярэш гэтую вопратку, і зноў ідзеш у свет. Круты Блінпапрыколу прыйшоў з вялікімі грашыма ў кішэнях, выбірае сабе вопратку, кладзе грошы – а яны лёгкія. І так пастаянна. І ён нічога не можа купіць.

Грошай шмат, але яны лёгкія. А іншыя пакупнікі за капейкі купляюць, што хочуць. Там ёсць момант, калі да персанажа даходзіць, што ён жыў няправільна. У той момант я сядаў, і добра, што спінай да залы, бо мне рэальна станавілася блага. У мяне схоплівала сэрца, хоць я па маладосці быў здаровым хлопцам. Аднойчы я прыйшоў дамоў і мне выклікалі хуткую дапамогу. Я быццам паміраў. Я ўжо баяўся гэтага спектаклю. Галоўнай гераіні таксама некалькі разоў станавілася блага, як і мне. Урэшце спектакль адмянілі, бо вырашылі, што не трэба кранаць тое, што адбываецца там, на тым свеце.

Але актор не толькі бярэ сабе нешта ад героя, але і ў вобраз героя прыўносіць частку сябе, інакш нельга – гэта будзе тэхнічны спектакль. Будзе прыгожа, але гледача не закране. А я лічу, што актор зрабіў сваю працу, калі глядач выходзіць з нейкімі думкамі з залы, калі яго закранула і нешта там у ім зварухнулася.

«Грошы праядуцца, а сумленне застанецца»

– Ці ёсць ролі, якія вы б не пагадзіліся граць?

– У тэатры – напэўна, не. Бо паўтаруся: галоўнае – зразумець свайго персанажа. І на другім плане можна сыграць вельмі важнага героя спектаклю. Як казаў Станіслаўскі: «Няма маленькіх персанажаў, ёсць маленькія артысты». Як я, напрыклад – ростам метр пяцьдзесят (смяецца).

Я не раз здымаўся ў кіно. І неяк мне патэлефанавалі і прапанавалі зняцца ў ролі кіроўцы трактара (я ўмею вадзіць трактар). Здымкі павінны былі быць у Менску, аплочвалі ежу, пражыванне, неблагі заробак быў. Я спачатку ўзрадаваўся, а потым высветлілася, што гэта сацыяльная рэклама. Я адразу адмовіўся, кажу: «Грошы праядуцца, а сумленне застанецца» і кінуў слухаўку.

Яшчэ мяне заўсёды раней запрашаў «Чырвоны харчавік» граць габрэя на іхным фірмовым мерапрыемстве. Там традыцыйна збіралася ўсё кіраўніцтва гораду. Таксама няблага плацілі. Але ў 2020 годзе я адмовіўся ў гэтым удзельнічаць.

– Вы кажаце, што добра плацілі на падпрацоўках. А якія сёння заробкі ў тэатры?

– 500- 600 рублёў. Таму дадатковыя здымкі – гэта крыніца заробку для нас. У нас усе артысты падпрацоўваюць. Некаторыя ў іншых тэатрах, у кіно, іншыя – на заводах. Каб выжыць у Беларусі, артыст павінен мець 2-3 працы.

– Вы цяпер без працы?

– Так, жывем пакуль толькі на заробак жонкі. Я працаваў нейкі час у прыватніка, ясна, што не па прафесіі. Гэта была фізічная праца. Але нядаўна мне зрабілі яшчэ адну аперацыю, і я пакуль цалкам не аднавіўся, таму крыху абмежаваны ў магчымасцях знайсці занятак. Тым больш што разлічваць можна перад усім на фізічную працу, бо ў іншых месцах мяне цяпер не бяруць.

– Вы б хацелі вярнуцца ў акторства, рэжысуру?

– Да рэжысуры я цяпер наўрад ці вярнуўся б, бо не змагу паставіць нешта лаяльнае. Да акторства – так . А сам нешта ствараць ва ўмовах цэнзуры я б не змог. Я і так у кожны свой спектакль укладаў падтэкст і як рэжысёр, і як актор – спрабаваў намякнуць.

«У беларускай культуры трэба змяніць кіраўніцтва, заточанае на партрэт Леніна»

– Якой вы бачыце будучыню беларускага тэатру?

– Вы любіце фокусы? Уявіце, стаіць фокуснік да вас тварам, у яго за спінаю рукі ў кайданках, і ён там фокусы паказвае. Вось такім будзе наш тэатр ужо ў наступным годзе – цалкам закуты ў кайданкі. Дай Бог, каб хоць у абласных цэнтрах у Беларусі тэатры засталіся.

Цяпер артысты баяцца 1 верасня. Праходзіць нейкая новая тэатральная рэформа, будзе агульная атэстацыя ў тэатры. Яшчэ раней быў прыняты тэатральны кодэкс. Я калі прачытаў яго, узяўся за галаву і падумаў – гэта ўсё, крок за дзверы. Там скрозь адна ідэалогія.

– Калі б у вас была магчымасць вырашаць, як бы вы змянілі тэатр?

– Першае, што трэба зрабіць увогуле ў беларускай культуры – змяніць кіраўніцтва, заточанае на партрэт Леніна.

Абавязкова патрэбныя маладыя мазгі, амбітныя людзі, якія не баяцца эксперыментаў. А яшчэ – фінансаванне, бо ў яго ўсё ўпіраецца, не толькі заробкі. Гэта і свет, і гук, і машынерыя сцэны. Тэатр павінен быць сучасным. У Еўропе ў тэатрах робяць цуды. Нават ва Украіне, памятаю, яшчэ на пачатку 2000-х, калі мы ездзілі на фестываль у Днепр, то былі ў шоку ад таго, што яны мелі ўжо тады. Мы на гэтым фоне выглядалі так, нібы прыехалі з вялікай вёскі. Мы глядзелі на іхнае абсталяванне, спецэфекты і не верылі сваім вачам. У нас нічога з гэтага не было. Мы прывезлі з сабой дапатопную курылку – дыммашыну, на якую ўсе глядзелі і смяяліся – што гэта, ці не ўзарвецца? Калі назад ехалі, нас не хацелі прапускаць, вельмі падазрона глядзелі на гэтую машыну.

У Беларусі прыкладам быў Купалаўскі тэатр у часы Латушкі. Там у грымёрцы можна было жыць. І мікрахвалёўкі, і артапедычныя кушэткі, каб артыст адпачыў, экран, які транслюе, што адбываецца на сцэне. Гэта быў цуд.

Як у Бабруйску? Кажаш электрыкам – галагенкі патрэбныя. Чуеш у адказ – фінансавання няма. На гук таксама грошай няма. Ноўтбукі віснуць, новыя набыць няма на што.

– Ці не страшна вам сёння адкрыта выказваць свае думкі?

– Страшна. Узгадваю словы рэжысёра Палешчанкава. Калі я адкрыта выступаў у тэатры з крытыкай, ён спрабаваў мяне супакоіць. Казаў – гэта ты цяпер нічога не баішся, бо ў цябе няма ланцугоў. Я абураўся – якія ланцугі могуць быць у вольнага чалавека? Палешчанкаў адказваў – сям’я. І цяпер я яго разумею і не столькі за сябе хвалююся, колькі за сям’ю. Сёння мяне спрабуе супакоіць жонка, яна не згодная з маёй радыкальнасцю ў поглядах, з-за гэтага ўзнікаюць непаразуменні.