Віталь, як у цябе з’явілася ідэя займацца перакладамі?
– Пераклады з’явіліся адразу, як пачаў пісаць уласныя вершы і тэксты. Зразумела, якасць была іншая. Бо не задумваўся, як менавіта трэба перакладаць.
Здаралася, нейкія людзі з іншых краін, напрыклад, з Расіі, прасілі расказаць, пра што мае вершы. І я рабіў аўтапераклады. Пасля чужыя артыкулы перакладаў. Калісьці ў Бабруйску быў моладзевы клуб камунікацыі і журналістыкі “5 капеек”, яго вяла Людміла Кокаш. Мы выдавалі сваю газету, і акурат для яе перакладаў. І рускамоўныя вершы сваячкі, з якой ліставаўся ў падлеткавым узросце…
Тады я не задумваўся, што пераклады – гэта прафесія. Было ўнутранае жаданне рабіць, і ўсё.
На жаль, у Беларусі неспрыяльная для перакладаў глеба. Напрыклад, возьмем нейкі англамоўны верш, на яго знойдзем 20 рускамоўных перакладаў, тры-чатыры па-ўкраінску, шэсць-сем па-чэску, і ні аднаго па-беларуску. Гэта крыўдна.
Я не валодаю ангельскай мовай дасканала. Але перакладчыцкая дзейнасць і не патрабуе гэтага. Галоўнае – жаданне перакласці на сваю мову, якой ты добра валодаеш.
Вось, на кніжнай выставе 2020 года я набыў кнігу перакладаў “Поэзия туманного Альбиона”. Чытаю ў ёй вершы і бачу, што недзе не супадаюць сэнсы, нейкія радкі перакладчык проста выкінуў. З’яўляецца думка: “Я магу зрабіць лепш!” І адразу хочацца сесці за працу.
Таксама ўзнікае жаданне перакласці, калі адчуваю, што аўтар мне блізкі, і нібыта выказвае мае думкі. Вось, напрыклад, кніга ўкраінскага паэта Васіля Стуса, з дысідэнцкай хвалі 60-х год. Яго вершы звернутыя да ўсяго свету, іх можа пачытаць любы чалавек, і сказаць: “Так, гэтыя думкі – мае”. Таму я лічу, што паэзія мусіць быць такой. Належаць усім. І так шкада, што ў нас мала хто адважваецца на пераклады.
Чаму так адбываецца?
– Таму што перакладчыцкая справа не прыносіць прыбытку, а толькі вялікае маральнае задавальненне. Калі ты зробіш конгеніяльна – гэты пераклад будзе жыць. Цябе не стане, а ён будзе.
Прывяду ў прыклад яшчэ адну кнігу – “Антология новой английской поэзии”. Гэтую кнігу гартаў Іосіф Бродскі, у яго быў арыгінал, а гэта перавыданне. Глядзім на спіс перакладчыкаў і бачым Юлія Таўбіна. У кнізе, якую выдалі ў 1937 годзе.
Ён быў акурат у 1937-м расстраляны!
– Так. Менавіта. А для рускамоўнага чалавека ён застаўся перакладчыкам, які пазнаёміў яго з англійскай паэзіяй. Беларусы самі адносна нядаўна адкрылі Таўбіна наноў. Уяві, як я быў узрушаны, калі ўбачыў яго працу ў гэтай кнізе. Таму пераклады жывуць і ўзбагачаюць уласную культуру.
І таму ты перакладаеш менавіта на беларускую мову?
– Беларуская для мяне – мова творчасці. У тым ліку ў перакладах.
Не забывайма, што пераклад – гэта падвоеная адказнасць, за аўтара і сябе. Бо калі творца памёр, ён не зможа аспрэчыць тое, што ты зрабіў.
Мне цяжка спрачацца з перакладніцкай традыцыяй. Амаль усе буйныя паэты, у якіх ёсць сапраўды дар, выкарыстоўвалі яго ў поўнай меры – пісалі ўласнае і перастваралі. Адукаваныя людзі міжваеннага пакалення валодалі некалькімі замежнымі мовамі. І, як у выпадку з Таўбіным, гэта быў надзейны спосаб дайсці да чытача.
У нашай літаратуры прыклад вымушанага перакладчыка – Уладзімір Дубоўка, ды яго санеты Шэкспіра. Для таго, каб вярнуцца ў літаратуру, яму далі вялікую працу. І ён зрабіў конгеніяльны пераклад, які зараз усе цытуюць: “Праўдзе рот затулены…” Бо ў ім і Шэкспір, і Дубоўка.
Чытала ў артыкуле пісьменніцы і даследніцы Ганны Севярынец, што пасля рэпрэсій Дубоўка страціў багацце мовы, стаў больш тэхнічным…
– Пагаджуся. Бо з узростам чалавек губляе рамантычнасць. Трэба мець душу, у якой ёсць месца для новых уражанняў, як у юнацтве. Вельмі зайздрошчу тым, хто ўмее захоўваць гэта ў сабе цягам жыцця, гэта дар. Але гэта таксама небяспечна, бо ты як аголены нерв, ходзіш па краі ляза. Псіхіка дае збоі.
Чаму, напрыклад, паэты, якія сутыкаліся з несправядлівасцю, заўчасна развітваліся з жыццём? Бо нават дробязь магла вывесці іх з раўнавагі. Яскравы прыклад – Яўгенія Янішчыц, Анатоль Сыс.
З якіх моваў ты перакладаеш?
– З украінскай спрабаваў, з англійскай, якую я вывучыў больш-менш дасканала ў школьныя часы, бо быў на хатнім навучанні. Хоць я і разумею, што мне выкладалі не гутарковы, а кніжны стыль. Састарэлы.
Неяк я выехаў падлеткам у Літву, пазнаёміўся з мясцовымі, і яны мяне ўразілі сваім валоданнем англійскай мовы. Літоўскі двоечнік дасць фору нашаму выдатніку, бо яны вывучаюць менавіта жывую, сучасную мову.
Мяркую, што карысць з маіх перакладаў будзе. Але не цяпер. Рытм жыцця паскорыўся, і збіраць стадыёны паэты ўжо не могуць, як было раней.
Так. Памятаю, як мяне ўразіла гісторыя пра Анатоля Сыса, якую прывёў у кнізе “Таємниця” ўкраінскі пісьменнік Юрый Андруховіч. Ён узгадваў, што за Сысом ездзілі фанаты, “нібыта ён быў футбольнай камандай”.
– Паэтычная мова адрозніваецца ад прозы, нездарма яе называюць “іншамова”. І з яе дапамогай можна было выказаць нешта ў часы, калі ўсё было забаронена. І на паэта глядзелі як на чалавека, які мог нешта значнае сказаць.
Для таго, каб быць цікавым, трэба ўмець выказваць думкі пакалення. І магчыма таму паэзіі сёння стала цяжка гэта рабіць, бо мы жывем у надзвычай рухомы час, калі на адно пакаленне сыходзіць пяць-сем год, а не 20, як было раней. І цытаты, вядомыя мне і табе, сучасны юнак не зразумее.
Паэты ці не паспяваюць за часам, ці апераджаюць яго – як Наста Кудасава.
Раскажы пра “Школу маладога літаратара” ад Беларускага ПЭН-цэнтра, у якой ты вучыўся.
– Бабруйскі журналіст і стваральнік квізаў Дзяніс Носаў сказаў мне: “Падавайся!” У школе выкладала яго сяброўка, паэтка і перакладчыца Вольга Гронская. Яна, з Андрэем Хадановічам і крытыкам Уллянай Верынай, выкладалі на аддзяленні “Паэзія/Пераклад паэзіі”.
Адзначу, што не ўсе маюць час і магчымасць перакладаць, бо трэба паглыбляцца ў слова. Але конкурс на навучанне быў. Прайшлі 20 чалавек, у тым ліку я.
Школа – гэта заняткі раз на два тыдні. На іх мы разглядалі што такое паэзія, у чым яе адрозненне ад прозы, у якіх стылях можна пісаць. Рабілі практычныя заданні, пісалі вершы і рабілі пераклады.
Адзінае, што мяне засмуціла – разуменне таго, што ўсе больш-менш значныя паэты і пісьменнікі з часам пераязджаюць жыць у Мінск. Каб быць у тусоўцы, друкавацца. Лічаныя адзінкі застаюцца ў рэгіёнах і ў іх атрымліваецца быць на слыху, як у Кудасавай. Дарэчы, хутка будзе выдадзеная кніга яе перакладаў вершаў Веньяміна Блажэннага, папярэдніка Дзмітрыя Строцава. Ён пісаў на тэму суіснавання з Богам у тыя часы, калі гэта было непапулярна, у 60-я і 70-я гады…
Таму імкнуся больш сілаў аддаваць перакладам, у іх больш шанцаў некуды трапіць у будучыні. Канечне, справа гэта няпростая. Нам тлумачылі, што майстэрства перакладчыка – схавацца за постаццю аўтара. Калі цябе няма, гэта звышмайстэрства.
Але тым не менш, часам перакладчыкі змяняюць сэнс арыгінала. Нядаўна пачула на ютуб-канале “Лирикс” гісторыю пра тое, як Маршак замяніў у 130-м санеце Шэкспіра радок пра нясвежае дыханне каханай словамі “А тело пахнет так, как пахнет тело, Не как фиалки нежный лепесток”. І бачым у Дубоўкі такі варыянт: “І больш прыемны водар маюць краскі, Чым ад яе духмяных вуснаў пах”. Як ты да гэтага ставішся?
– Ёсць дзве перакладчыцкія пазіцыі. Адна кажа пра тое, што трэба перакладаць як мага бліжэй да арыгіналу, захоўваць яго дух, лексіку. Мае пераклады я хацеў бы рабіць з гэтай пазіцыі. Калі гэта Одэн – ён павінен застацца сабой.
Іншая плынь кажа, што трэба перакласці, захаваць дух арыгінала, але калі не хапае выяўленчых сродкаў, трэба іх прыдумаць. Дубоўка, напрыклад, прыдумаў пару дзясяткаў неалагізмаў, каб узбагаціць пераклады.
Ці вось яшчэ прыклад. Андрэй Хадановіч перастварыў верш Эдгара Алана По “Крумкач”, у якім усё завязана на слове “nevermore”. Ён пераклаў як “не вер”. Але мы чытаем пераклад і бачым, што ён напісаны ў духу По! Трэба быць Хадановічам, каб дазволіць сабе такія рэчы.
Каго з паэтаў ты зараз перакладаеш?
– Раней я перакладаў Шэкспіра, Стуса, Кіплінга, Блэйка. Дарэчы, мае пераклады Уільяма Блэйка, якія я рабіў пяць-шэсць год таму, у Школе маладога літаратара раскрытыкавалі. І я разумею, за што. Бо гэта паэт складаны, у яго вершах кожная рыфма мусіла стаяць на адпаведным месцы.
Зараз захапіўся Уістэнам Х’ю Одэнам. Ён вельмі мне адгукнуўся, нібыта нешта шчоўкнула ў сэрцы.
Верш “Начная пошта”, які я нядаўна пераклаў, быў напісаны як рэклама аўтаматычнага цягніка, што хадзіў паміж Англіяй і Шатландыяй. Я ўбачыў неахайны пераклад на рускую мову, у якім проста выкінулі некалькі радкоў. Мяне гэта падштурхнула зрабіць лепей, каб захаваць усе дэталі, якія ўключыў Одэн. А гэта значыць, трэба было пачытаць пра час, у які ствараўся верш, якія тады былі падзеі.
То бок, перакладніцтва пашырае кругагляд. Дарэчы, “Запавет” Кіплінга да мяне па-беларуску перакладаў толькі Барадулін, але вольным стылем. Рабіў я яго некалькі год таму, без базы, проста па пакліканні. Бо гэты верш – запавет чалавецтву. Дарэчы, Кіплінг быў каланіяльны паэт, і яго посткаланіяльная творчасць засталася занядбанай. Бо творцу трэба быць гнуткім.
Ёсць кніга “Беларуская літаратура і свет: ад эпохі рамантызму да нашых дзён”, у якой наша літаратура разглядаецца ў кантэксце сусветнай. Зразумела, што без працы перакладчыкаў уявіць такі падыход у школе немагчыма, бы мы прывыклі да таго, што “беларуская”, “руская”, “сусветная” – гэта асобныя прадметы.
– Мяркую, так і павінна быць, калі нацыянальная літаратура разглядаецца як частка сусветнай. Але мы не пазбавіліся каланіяльнай спадчыны. Ёсць думка, што ўсе буйныя літаратуры – расійская, французская, ангельская, іспанская, паўсталі менавіта таму, што мелі каланіяльнае апірышча. Напрыклад, расійскі гуманізм услаўляе якога чалавека? Рускага. І калі Дастаеўскі піша пра душу, ён піша пра рускую душу.
Мы не пазбавіліся каланіялізму, і не ведаю, ці пазбавімся. Але кожны, добра зроблены пераклад, набліжае нас да пераасэнсавання свайго.
А наагул мне падабаецца думка, што паэзія мусіць існаваць як апраўданне чалавека. Бо гэта сама простае, што ён можа зрабіць.
Дзе можна пабачыць твае пераклады? Ці ёсць планы апублікаваць іх?
– Калі б у мяне назбіралася перакладаў 50-60 Одэна, можна было б выдаваць кнігу. Але гэтага рабіць я не хачу. Давай будзем шчырымі, якімі накладамі сёння выходзіць паэзія ў Беларусі? Па 200-300 асобнікаў.
Для большасці гэта незаўважны працэс.
Таму пакуль я зрэдку публікую пераклады ў сваіх сацсетках. Але, як бачу, нават там вершы чытае малы адсотак сяброў.
Пакуль я надрукаваны ў кнізе ад Школы маладога літаратара, там ёсць мае ўласныя вершы і пераклады, якія мы рабілі па заданні… Хадановіч ухваліў мой пераклад Грыфіюса і параіў засяродзіцца на перакладах.
Склалася ўражанне, што ты чакаеш свайго часу.
– Сапраўды. Але вершы – небяспечная рэч. Часам напісанае ажыццяўляецца, спраўджваецца. І ты нясеш адказнасць за ўсё гэта. Мы такія, прароцкія выпадкі, таксама разглядалі на Школе. Напрыклад, Гумілёў, які амаль дакладна апісаў сваю смерць задоўга да яе.
У беларускіх паэтаў таксама такое было. Возьмем, напрыклад, верш Панчанкі “Беларуская мова”, які не ўключаюць у школьную праграму. Пачынаецца ён традыцыйна, а далей ідзе:
“Хто за намі? Пакаленне прагавітых.
Халуёў я чую галасы.
Я спяваў пра жыта і пра жаўранкаў,
Ненавідзеў акупантаў і прыгнёт,
А сягоння — вялікадзяржаўнікаў,
Што разбэсцілі вялікі мой народ.
Навучылі не рабіць —
Хлусіць і красці.
Дзеці ў школы з іншай моваю бягуць.
Я хацеў, нашчадкі, вас праклясці,
Ды люблю сваю зямлю… і не магу”.
– Гэта вельмі трапны верш. Ён быў надзённым як у тыя часы, так і цяпер. І на паэце ёсць адказнасць за сказаныя ім словы. Як і словы пакрыўджаных Барадуліна, Гілевіча, Бураўкіна ды іншых, якія яны прамаўлялі ў апошнія гады жыцця… Яны даслалі гэтыя сігналы ў неба. Але ці можна так пісаць? Складанае пытанне. Адзінае, у што дакладна веру – у паэзіі ёсць дар здзяйсняцца. Таму адказнасць перакладчыка таксама вельмі высокая.
Вершы Уістэна Х’ю Одэна у перакладзе Віталя Мурашкевіча:
“Благія вершы пажылога грамадзяніна”
Зямлю ў 69-м годзе
Сваёй назваць ужо не згодзен.
Мой свет, які мне сілы нёс,
Ледзь-ледзь не зрынуты ў Хаос.
Быў мой Эдэм, успамінаў варты,
Пабудаваны ў час Эдварда.
Там ванны ў некалькі пакояў
І “Ойча наш” перад ядою.
Аўтамабілі, аэрапланы:
Свая карысць, свае заганы.
Я ж іншай тэхнікаю марыў,
Ёй рух дае вада і пара.
Мой мозг падказваў рэзоны
Знайсці ў лямпы Эдысона,
А мне бліжэй той пах знаём
Гарэлкі з рыбіным тлушчом.
Я бойку вёў з сямейным ладам,
І быў перамагчы ў ёй рады,
Аднак, я прызнаю з павагай
І пратэстанства перавагі.
Быў час гуляць і пець дуэтам,
Жыць ў доўг быў сорам перад светам,
Таму, пакуль жывы я, дзе магчыма,
Плачу наяўнымі грашыма.
“Агульны малітоўнік” ў доме
На памяць кожнаму вядомы,
Нёс слова Божага святло.
Рэформа ж літургіі – зло.
Сэкс быў, і гэта зразумела,
Самай жаданай тайнай цела.
А зараз мы глядзім з попкорнам,
Нас труцяць маніхейскім порна.
Раней размова, як навука,
Як не рыгнуць альбо не пукнуць.
Не ведаю, што горш найперш:
Антыраман ці вольны верш.
Я не прафесар, з тых пісак,
Што разбіраюць кожны знак.
Я – літаратар і, ў сваю чаргу,
Пішу з надзеяй, лепш яшчэ змагу.
Хай скажуць мне, які прагрэс,
У шкаляроў распуста спрэс.
І больш разумным быў той клас,
Які лаціну грыз увесь час.
Падазраю, што справы дрэнь,
Што ёсць разрыў у пакалення,
Хто вінен у тым: стары, юнак,
Не зведаў роднай мовы смак.
Але каханне – вось аснова,
Якой не важна мода, мова.
Я рады шчырых мець сяброў,
З кiм ў час любы на усё гатоў.
Чужынец -я! Лухта! Я той
Прысяжны, што ўступае ў бой,
Між праўдай сэрца, што падкажа,
І тым, што рэальнасць нам пакажа.
“Той, хто любіць болей”
За зоркамі цікуючы ўвесь час, засвоіў сам,
Ім напляваць на нас, магу ляцець к чарцям,
Ды абыякавасць зямная ў меньшай меры
Дрыжаць прымусіць чалавека альбо звера.
Ці ж будзем рады мы гарачай зорнай жарсці,
Не ў сілах адплаціць назад і сотай яе часці?
Калі пачуцця роўнага не можа быць,
Хай буду тым, хто будзе больш любіць.
Прыхільнік зор, лічу, што так і ёсць,
Няхай яны плююць з вышынь сваіх нябёс,
І ўсё ж, я не скажу знічцы над галавой,
Што буду сумаваць толькі аб ёй адной.
Як зоркі ўсе памруць ці знікнуць, калі трэба,
Буду вучыцца я глядзець у пустое неба
І адчуваць высокае бяздушша чорнай масы,
Але каб звыкнуцца мне трэба крыху часу.
Фота: Арцём Галушчанка